Typhoid fever တိုက္ဖြိဳက္ေရာဂါ

ဆရာရွင့္ ကြ်န္မအသက္ ၃၃ နွစ္ပါရွင့္ အူအတက္ေယာင္တာကေန တိုက္ဖြိုက္ပိုးေတြ့တယ္ေျပာပါတယ္ရွင့္ တလျပည့္မွာ အစားမွားျပီး အူျပန္ေယာင္လို့ ပိုးသတ္ေဆးျပန္ခ်ိတ္ရပါတယ္ရွင့္ ထပ္ျပီးတလအျကာမွာ ဆိုင္ကယ္စီးရင္း ျပန္နာလာလို့ ပိုးသတ္ေဆးျပန္သြင္းရပါတယ္ရွင့္ အခုျဖစ္တာသံုးလရွိပါျပီရွင့္ ပိုးသတ္ေဆးသြင္းတာအားလံုးေပါင္း ၁၁ ပုလင္းရွိပါျပီရွင့္ ဆရာဝန္ကမေရာင္ေတာ့ဘူးေျပာပါတယ္ရွင့္ ဒါေပမဲ့ လႈပ္ရွားမႈလုပ္တာနဲ့ ဆိုင္ကယ္စီးတိုင္း ဗိုက္ညာဘက္အျခမ္းက ေအာင့္ပါတယ္ရွင့္။

တိုက္ဖြိဳက္ေရာဂါကို အူေရာင္ငန္းဖ်ားေရာဂါလို႔လည္းေခၚတယ္။ Enteric fever အင္းတရစ္ဖီးဘာလို႔လည္းေခၚတယ္။ Salmonella enterica serovar Typhi ဗက္တီးရီးယားေၾကာင့္ျဖစ္တယ္။ အေရးၾကီးတဲ့ကူးစက္ေရာဂါတခု ျဖစ္တယ္။ ပိုးပါေနတဲ့အစားအစာနဲ႔ ေရကတဆင့္ကူးစက္မယ္။ စအိုကထြက္ျပီး ပါးစပ္ကေနဝင္တယ္။ ပါးစပ္ကေနဝင္တာေတြကို ဆင္ျခင္ႏိုင္ရင္ ေရာဂါမကူးပါ။ ေရ + အစားအေသာက္။ ေရကိုသန္႔တာေသာက္ပါ။ ေရသန္႔ပုလင္း + ေရေႏြးေသာက္ပါ။ အစားအေသာက္ ပူေနတာကိုခ်က္ခ်င္းစားပါ။ ယင္၊ ပိုးဟပ္သတိထားပါ။ လက္ေဆးပါ။ ခဏခဏေဆးပါ။

Mary Mallon ေမရီမယ္လုံဆိုသူအမ်ိဳးသမီးဟာ တိုက္ဖြိဳက္ပိုးအား သယ္ေဆာင္ထားလ်က္၊ အစားအားေရာင္းခ်သျဖင့္ (၄၇) ေယာက္ကို ကူးစက္ေစခဲ့သည္။ Typhoid Mary လို႔ေခၚၾကေတာ့တယ္။ စနစ္တက် မကုသရင္ ေသဆံုးတဲ့အထိ ျဖစ္ေစႏိုင္တယ္။ တခ်ိဳ႕က သူကိုယ္တိုင္ေရာဂါျဖစ္ေနတာကို မခံစားၾကရေပမဲ့ သူမ်ားကိုကူးစက္ေစတယ္။ တႏွစ္မွာ တကမာၻလံုး လူေပါင္း ၂၁ သန္းေရာဂါျဖစ္ၾကရျပီး လူ ၂ သိန္းေလာက္ ေသဆံုးေနၾကတယ္။

ေရာဂါ လကၡဏာမ်ား
ပထမပါတ္ = အဖ်ားတက္ျခင္း၊ ေခၽြးထြက္ျခင္း၊ ဝမ္းပ်က္ျခင္း၊ အနီျပင္ထြက္ျခင္း၊ အပူခ်ိန္ႏွင့္စာလွ်င္ ႏွလံုးခုန္ေႏွးျခင္း၊ ႏွာေခါင္းေသြးယိုျခင္း၊ ေသြးျဖဴဥနည္းျခင္း၊ Widal test အႏႈတ္ျဖစ္မည္။

ဒုတိယပါတ္ = အဖ်ားတက္ျခင္း၊ အပူခ်ိန္ႏွင့္စာလွ်င္ ႏွလံုးခုန္ေႏွးျခင္း၊ အနီျပင္ထြက္ျခင္း၊ အားယုတ္ျခင္း၊ စိတ္မၾကည္လင္ျခင္း၊ စိတ္တိုျခင္း၊ အဆုပ္မွ အိပ္ေနစဥ္ ေဟာက္သံကဲ့သို႔ေသာ အသံၾကားရျခင္း၊ ၾကီးသည့္ ေလႁပြန္မ်ား ပိတ္ေနသည့္အခါ ေလတိုးဝင္သည့္အသံ၊ ဗိုက္တင္း၍ ညာဘက္ေအာက္ပိုင္းနာျခင္း၊ ဝမ္းပ်က္ျခင္း၊ ဝမ္းအေရာင္စိမ္း၍ ပို၍နံသည္။ ဝမ္းခ်ဳပ္တတ္သည္။ Widal test အေပါင္းျဖစ္မည္။

တတိယပါတ္ = ဂေယာင္ဂတမ္းျဖစ္ျခင္း၊ ေရ-ဆား ေျခာက္ခန္းျခင္း၊ ေနာက္ဆက္တြဲလကၡဏာမ်ား ျဖစ္လာမည္။ အူမွ ေသြးယိုျခင္း၊ အူေပါက္တတ္သည္။ ေသြးထဲပိုးေရာက္မည္။ အူအေျမႇးေရာင္မည္။ အျခားေနရာမ်ားသို႔ျပန္႔မည္။ ဦးေႏွာက္ေရာင္ျခင္း၊ သည္းေျခအိပ္ေရာင္ျခင္း၊ အ႐ိုးေရာင္ျခင္း၊ ႏွလံုးေရာင္ျခင္း။

ကုသရန္
အရင္က Chloramphenicol ကိုသာသံုးခဲ့တယ္။ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးမ်ားလို႔ မသံုးေတာ့ပါ။ Ciprofloxacin (Cipro) ကို ကိုယ္ဝန္မရွိသူေတြကို ေပးတယ္။ Ofloxacinေဆးလည္း ေပးႏိုင္တယ္။ ေဆးယဥ္လာတာေတြ မ်ားလာတယ္။ Azithromycin (Zithromax) ေဆးသံုးႏိုင္တယ္။ Ceftriaxone ထိုးေဆး သံုးႏိုင္တယ္။ trimethoprim-sulfamethoxazole ေဆး၊ ampicillin နဲ႔ ciprofloxacin ေဆးေတြကို ယဥ္လာတာလည္း ေတြ႔လာရတယ္။

ေရ + အရည္ မ်ားမ်ားေသာက္ပါ။ အစားအဟာကို က်န္းမာေရးနဲ႔ညီတာကိုသာစားပါ။ မမ်ားေစနဲ႔။ ကယ္လိုရီမ်ားတာ စားသင့္တယ္။

Typhoid vaccine ကာကြယ္ေဆး ၂ မ်ိဳး ရွိတယ္။ Inactivated Typhoid Vaccine (Ty21a) ထိုးေဆး နဲ႔ Live attenuated vaccine (Ty21a) ပါးစပ္ကေနေပးတဲ့ ကာကြယ္ေဆးျဖစ္တယ္။ Vi capsular polysaccharide vaccine လို႔လဲ ေခၚတယ္။

Inactivated Typhoid Vaccine ထိုးေဆး
• ၂ ႏွစ္ေအာက္ကေလးေတြကို ထိုးေပးတယ္။
• တလံုးထဲ ရတယ္။
• ေရာဂါ ထူေျပာရာေဒသကို မသြားခင္ ၂ ပါတ္ၾကိဳထိုးရမယ္။
• ၂ ႏွစ္တခါ ထပ္ထိုးသင့္တယ္။

Live Typhoid Vaccine ေသာက္ေဆး
• ၆ ႏွစ္ေအာက္ကေလးေတြကို ေပးတယ္။
• ၄ ခါထိုးရတယ္။ တခါနဲ႔တခါ ၂ ရက္ျခာရတယ္။
• ေရာဂါထူေျပာရာေဒသကို မသြားခင္ ၁ ပါတ္ၾကိဳရမယ္။
• ၅ ႏွစ္တခါ ထပ္ေပးသင့္တယ္။
• ေဆးတိုက္ျပီး ၂၄ နာရီအတြင္း ပဋိဇီဝေဆး မေပးသင့္ပါ။

ကာကြယ္ေဆး ၂ မ်ိဳးလံုးကို ၁ဝဝ% မကာကြယ္ႏိုင္ပါ။ တျခားကာကြယ္ေဆးေတြနဲ႔ တျပိဳင္ထဲထိုးေပးႏိုင္တယ္။ ေဆး မတည့္သူေတြကို ေနာက္ထပ္ မထိုးရပါ။ ခုခံအားစနစ္မေကာင္းသူေတြကို ေသာက္ေဆးမေပးသင့္ပါ။ HIV/AIDS ရွိသူေတြ၊ (စတီရြိဳက္) ေဆးေပးေနသူေတြ။ ေဆးမတည့္တာျဖစ္ႏိုင္ေပမဲ့ ဒါျဖစ္လို႔ေသတဲ့အထိျဖစ္တာ မရွိသေလာက္ပါ။ ထိုးေဆးေၾကာင့္ ၁% ကိုယ္ပူႏိုင္တယ္။ ၃% ေခါင္းကိုက္ႏိုင္တယ္။ ထိုးတဲ့ေနရာေရာင္တာ ၇% ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ ေသာက္ေဆးေၾကာင့္ ကိုယ္ပူ-ဖ်ားတာ ၅% ရွိႏိုင္တယ္။ ဗိုက္ေအာင့္တာ၊ ပ်ိဳ႕-အန္တာ နည္းနည္းျဖစ္ႏိုင္တယ္။

ထိုးေဆးကို နီေပါမွာ အသက္ ၅-၄၄ ႏွစ္ရွိသူေတြကိုထိုးေပးျပီး၊ စမ္းသပ္မႈလုပ္ေတာ့ လေပါင္း၂ဝ အတြင္မွာ ၇၅% ကာကြယ္မႈေပးတာ ေတြ႔ရတယ္။ ေတာင္အာဖရိကမွာ စမ္းေတာ့ ၅-၁၆ ကေလးေတြကို ထိုးေပးတာမွာ ၂၁ လအၾကာ ၆၄% ကာကြယ္မႈေပးတယ္။ ၃ ႏွစ္အၾကာ ၅၅% ကာကြယ္မႈ ေပးတယ္။ တရုပ္ႏိုင္ငံမွာ ၅-၁၉ ႏွစ္ၾကား ကေလးေပါင္း ၆ ေသာင္းကို စမ္းသပ္ေတာ့ ၁၉ လ အတြင္းမွာ ၆၉% ကာကြယ္မႈ ေပးတယ္။ ေယဘုယ် ၃ ႏွစ္အထိ ခံတယ္လို႔ သတ္မွတ္တယ္။

ေဒါက္တာတင့္ေဆြ