Mosquitoes ျခင္မေတြ သတိထား

ဆရာ ေတာထဲမွာ ငွက္ရွိရင္ ငွက္ဖ်ားမရွိဘူး၊ လူေနမ်ားရင္ ငွက္ဖ်ားမရွိဘူးဆိုတာ ဟုတ္လား။ ဘယ္ခ်ိန္ကိုက္တဲ့ ျခင္က ငွက္ဖ်ားျဖစ္လဲ။

ျခင္ေတြဟာ Nectar feeders ဝတ္ရည္စုပ္ အင္းဆက္ေကာင္ေတြ ျဖစ္တယ္။ အထီးနဲ႔ အမ အေတာ္မတူၾကပါ။ ျခင္မက ပိုျပီးသန္မာတယ္။ ပိုလည္းအသက္ရွည္တယ္။ ျခင္ထီးေတြက ေသြးမစုပ္သေလာက္ ျဖစ္ျပီး၊ အပင္ေတြကိုသာ မွီခိုအသက္ရွင္တယ္။ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္၊ စိုုထိုင္းမႈ၊ အပူခ်ိန္၊ (အမိုင္ႏို-အက္စစ္) နဲ႔ ျမင္ႏိုင္စြမ္းကိုသံုးျပီး သားေကာင္လူကို ခပ္လွမ္းလွမ္းကေန ေရြးျခယ္ႏိုင္ၾကတယ္။

ျခင္မက ပိုျပီးသန္မာတယ္။ ပိုလည္း အသက္ရွည္တယ္။ သူမ်ား ဒုကၡေပးတယ္။ ျခင္ထီးေတြက ေသြးမစုပ္သေလာက္ ျဖစ္ျပီး၊ အပင္ေတြကိုသာ မွီခိုအသက္ရွင္တယ္။ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္၊ ပါတ္ဝန္းက်င္ စိုုထိုင္းမႈ၊ အပူခ်ိန္၊ (အမိုင္ႏို-အက္စစ္) နဲ႔ ျမင္ႏိုင္စြမ္းကို သံုးျပီး သားေကာင္လူကို ခပ္လွမ္းလွမ္းကေန ေရြးျခယ္ႏိုင္ၾကတယ္။ ျခင္အမေတြဟာ ေသြးမစုပ္ဘဲလဲ ရွင္ႏိုင္ေပမဲ့ ဥအတြက္ (ပရိုတင္း) နဲ႔ သံဓါတ္လိုတာမို႔ ေသြးစုပ္ၾကတယ္။ ျခင္က ေသြးမစုပ္ခင္ သူ႔တံေတြးကို အရင္ထုတ္တယ္။ လူ႔ေသြးဆိုတာ ေသြးေၾကာေတြထဲက ထြက္ရင္ ခဲတယ္။ ျခင္ရဲ႕တံေတြးက Anticoagulant ေသြးမခဲေစတဲ့ သတၲိပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ျခင္ရဲ႕တံေတြးကေန ေသြးခဲေစတတ္တဲ့ေရာဂါေတြကို ကုသဘို႔ ၾကိဳးစားၾကတယ္။

Toxorhynchites ျခင္မ်ိဳးက ေသြးမစုပ္ေပမဲ့ သက္သတ္လြတ္ မဟုတ္ဘူး။ ဇာတ္တူသား စားၾကလို႔ ျခင္ႏွိမ္နင္းေရးမွာ သံုးပါတယ္။ ျခင္ကိုက္ခံရရင္ ေစာေစာပိုင္းမွာ ဘာမွ မခံစားရဘူး။ ဥပမာ ကေလးငယ္ေလးေတြ။ လူ႔ကိုယ္ခႏၶာရဲ႕ ေရာဂါျပီးစနစ္ကေန (အင္တီေဘာ္ဒီ) ခုခံအားေတြ ထုတ္လာေတာ့မွ နီတာ၊ ယားတာ၊ ေရာင္တာေတြ ျဖစ္လာရတယ္။ တခ်ိဳ႕လူၾကီးေတြ ျခင္ကိုက္တာ ျပီးသလိုေနတယ္။ က်ဴးေက်ာ္ရပ္ကြက္ေနသူေတြ ျခင္ေထာင္မဝယ္ႏိုင္ၾကဘူး။ တခ်ိဳ႕ၾက ဆိုးဆိုးဝါးဝါး ျဖစ္ရတယ္။ Skeeter Syndrome လို႔ ေခၚတယ္။ လူကို ကူးစက္ေစတဲ့ေရာဂါေတြကို ျခင္ကေနသယ္ေပးလို႔ Carriers ဒါမွမဟုတ္ Vectors လို႔ေခၚတယ္။ ျခင္အမ်ိဳးေပါင္း ၃ဝဝဝ ေလာက္ထဲမွာ ၃ မ်ိဳးကေတာ့ လူေတြကို ေသေစေအာင္ ဒုကၡေပးတယ္။

၁။ Anopheles mosquitoes ျခင္မ်ိဳးကေန Malaria ငွက္ဖ်ားျဖစ္ေစတယ္။ Protozoa (ပရိုတိုဇိုးဝါး) အမ်ိဳးအစားလို႔ ေခၚတယ္။ တခ်ိဳ႕ျခင္ေတြက Filariasis ဆင္ေျခေထာက္ပိုးကို သယ္ေပးတယ္။ Helminthiasis သန္ေကာင္ အမ်ိဳးအစား ထဲမွာ ပါတယ္။ တခ်ိဳ႕က Encephalitis ဦးေႏွာက္ေရာင္ေရာဂါ ရေစတယ္။ Virus (ဗိုင္းရပ္စ္) အမ်ိဳးအစား ျဖစ္တယ္။

၂။ Aedes mosquitoes ျခင္မ်ိဳးကေန Yellow fever အသားဝါ-အဖ်ားေရာဂါ၊ Chikungunya ဆင္ျဖဴေတာ္-တုပ္ေကြး၊ West Nile virus (အေနာက္ ႏိုင္းလ္) ဗိုင္းရပ္စ္၊ St. Louis encephalitis (စိန္႔-လူးဝစ္) ဦးေႏွာက္ေရာင္ေတြ ျဖစ္ေစတယ္။ Dengue fever (DHF) ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကို Aedes aegypti ျခင္က အမ်ားဆံုးျဖစ္ေစျပီး Aedes albopictus ျခင္ကေနလဲ ျဖစ္တတ္တယ္။ သူ႔ကို Asian tiger mosquito ျခင္ၾကားေခၚတယ္။ ေန႔ခင္းကိုက္ျခင္လို႔ နာမယ္တြင္တယ္။

၃။ Culex mosquitoes ေတြက Filariasis ဆင္ေျခေထာက္ နဲ႔ West Nile virus (အေနာက္ ႏိုင္းလ္) ဗိုင္းရပ္စ္၊ Japanese encephalitis ဂ်ပန္ဦးေႏွာက္ေရာင္၊ St. Louis encephalitis (စိန္႔လူးဝစ္) ဦးေႏွာက္ေရာင္ နဲ႔ Avian malaria (ေအဗီယန္) ၾကက္ငွက္-ငွက္ဖ်ားေရာဂါေတြ ျဖစ္ေစတယ္။

ငွက္ဖ်ားနဲ႔ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္ေစတဲ့ ျခင္အမ်ိဳးေတြ မတူဘူး။ ငွက္ဖ်ားျခင္မေတြက ေတာေတာင္၊ စိမ္းစမ္းေတြမွာ ေနတာမ်ားတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျခင္မေတြက ျမိဳ႕ေတြမွာ ရွိတာမ်ားတဲ့ ဆိုင္ကယ္-ေမာ္ေတာ္ကား တာယာေဟာင္း၊ ပုံးခြံ၊ ေပပါခြံေတြ၊ ေနရာတိုင္းမွာ ရွိတတ္တဲ့ ေရအိုး၊ ေညာင္ေရအိုးေတြမွာ က်န္ေနေအာင္းေနတဲ့ ေရေတြမွာေနၾကတယ္။
ရိုးရိုးျခင္နဲ႔ ငွက္ဖ်ားျခင္ မတူၾကပါ။ ရိုးရိုးျခင္က နားရင္ သူ႔ကိုယ္နဲ႔ လူ႔ကိုယ္ မ်ဥ္းတေျပးထဲ ရွိတယ္။ ငွက္ဖ်ားျခင္က အျမီး ေထာင္ေနမယ္။ Antenna ဦးမွင္ဟာ Proboscis ႏႈတ္သီးထက္ ရွည္တာက ရိုးရိုးျခင္၊ ဦးမွင္က ႏႈတ္သီးထက္ တိုတာ-ထူတာက ငွက္ဖ်ားျခင္။ ေျမၾကီးနဲ႔ နီးနီးမွာ ပိုကိုက္တယ္။ လူေတြလိုဘဲ ျခင္ေတြမွာ ညာသန္-ဘယ္သန္လဲ ရွိေသးတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္ေစတဲ့ ျခင္မက ဝီရိယေကာင္းၾကတယ္။ အမ်ားအားျဖင့္ မနက္မလင္းတလင္းကိုက္တာ မ်ားတယ္။ မ-သဘာဝ ညၾကရင္ အိမ္တြင္းပံုးေနတယ္။ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ေစတဲ့ ျခင္အမ်ားစုဟာ Active at dusk or dawn လင္းအားၾကီးနဲ႔ ညေနခင္းကိုက္ Crepuscular နဲ႔ Active at night ညကိုက္ Nocturnal မ်ိဳးေတြျဖစ္ၾကတယ္။ သိပ္ပူခ်ိန္မွာ ျခင္ေတြက ေအးတဲ့ေနရာေတြသြား နားေနေလ့ရွိတယ္။ မကုိက္ဘဲ ေနတာေတာ့မဟုတ္ပါ။ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ေစတဲ့ Anopheles mosquitoes ျခင္ေတြက အခန္းေအာင္း Endophagic အမ်ိဳး နဲ႔ အခန္းျပင္ Exophagic အမ်ိဳးေတြ ရွိတယ္။ လူကို ကိုက္ျပီး (ေသြးစုပ္) ျပီးရင္ တခ်ိဳ႕ျခင္ေတြက (Endophilic) အခန္းေအာင္းၾကတယ္။ တခ်ိဳ႕ကလဲ (Exophilic) အျပင္မွာ ေနၾကတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ျခင္ႏွိမ္နင္းရာမွာ နည္းအတူတူ မရဘူး။

Nocturnal Endophagic Anopheles mosquitoes ညကိုက္-အခန္းေအာင္ျခင္ကို ကာကြယ္ဘို႔ Insecticide-treated bed nets (ITNs) ျခင္ေဆးသံုး-ျခင္ေထာင္ သံုးရမယ္။ အိမ္ေဆာက္တာမွာ ျခင္ဇကာ တပ္ရမယ္။ အခန္းထဲကို Indoor spraying of residual insecticides ေဆးျဖန္းႏိုင္တယ္။ Exophilic vectors အမ်ိဳးအစားျခင္ေတြ ႏွိမ္နင္းဘို႔ Breeding sites ျခင္ေပါက္ဖြါးရာကို အာရံုစိုက္ရတယ္။ လူကိုကိုက္တဲ့ျခင္ Anthropophilic နဲ႔ တိရစၧာန္ကိုက္ျခင္ Zoophilic ဆိုျပီး ရွိတယ္။ ငွက္ဖ်ားျခင္ အမ်ားဆံုးက လူကိုကိုက္တဲ့အမ်ိဳးအစားျဖစ္ျပီး၊ ေရာဂါအမ်ားစုဟာ အရြယ္ေရာက္ျခင္မေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

ျခင္ထီးနဲ႔ ျခင္မ
Antennae ျခင္အထီးႏွာေမာင္းမွာ အေမႊးႏုေလးေတြပိုမ်ားတယ္။ အဲတာက အၾကားအာရံုအတြက္ျဖစ္တယ္။
Size ျခင္အထီးက အရြယ္အစားပိုေသးတယ္။ Sound ျခင္အမက အသံပိုက်ယ္ေလာင္တယ္။ Proximity to human ျခင္ထီးက ေသြးစုပ္စရာမလိုလို႔ လူနားမကပ္ပါ။ ျခင္မသာလူနားကပ္တယ္။ Lifespan ျခင္အမကအသက္ပိုရွည္တယ္။ ျခင္ထီးက ၁ ပါတ္သာအသက္ရွည္ျပီး သဘာဝဝန္းက်င္မွာ ျခင္မက ၁-၂ ပါတ္ရွင္ေနမယ္။ ျခင္မကို စမ္းသပ္ဘို႔ ဖမ္းျပီးထာတဲ့ေနရာမွာ သူၾကိဳက္တဲ့အေျခအေန ဖန္တီးေပးထားရင္ ၁ လေက်ာ္အထိ ရွင္ႏိုင္တယ္။ ျခင္ထီးက ၁ ပတ္သာ ရွင္ေနႏိုင္တယ္။ ျခင္ထီးေတြက ပန္းဝတ္မႈံကိုစုပ္ယူစားသံုးတယ္။ ျခင္မေတြအမ်ားစုက ေသြးမစုပ္ရရင္ မ်ိဳးမပြြားႏိုင္ပါ။

မွတ္လို႔လြယ္ေအာင္ ငွက္ဖ်ားျခင္က ေတာသူ၊ ေသြးလြန္ျခင္က ျမိဳ႕သူလို႔သာမွတ္ပါ။

Dr. တင့္ေဆြ