Depression (3) ပုထုဇၨေနာ

လူတေယာက္ဟာ Mood စိတ္မူ က်ေနျပီး လုပ္တိုင္ကိုင္တာမွာလဲ ကုိယ္တိုင္ အားမရျဖစ္ေနလို႔၊ စိတ္ကူးစိတ္သန္း၊ အမူအယာ၊ ခံစားခ်က္နဲ႔ ေနကာင္းထိုင္သာ ရွိမႈေတြကိုပါ ထိခိုက္လာတာကို Depression စိတ္က်ျခင္းလို႔ ေခၚတယ္။

၂ဝ၁ဝ အေမရိကန္မွာ ၂ဝဝ၆-၁ဝဝ၈ အတြင္း လုပ္ခဲ့တဲ့ သုေတသနတခုအရ ၉% မွာ စိတ္က်အဆင့္နဲ႔ ၃႕၄% မွာ ဆိုးဝါးတဲ့အဆင့္ ရွိေနတာေတြ႔ရတယ္။ ဆယ္ေက်ာ္သက္ေတြမွာ ၈% နဲ႔ ကေလးေတြမွာ၂% ျဖစ္တယ္။ အႏုပညာသည္ေတြ ဥပမာ နာမည္ေက်ာ္ ပန္းခ်ီဆရာ Vincent van Gogh ျဖစ္တဲ့ Bipolar disorder ရွိသူေတြမွာလဲ ဒီလိုမ်ိဳး ရွိတယ္။ ခရစ္ယန္ (ဘိုင္ဘယ္) ထဲက ေဒးဗစ္ ဘုရင္ၾကီးလဲ ခံစားရတယ္လို႔ ဆိုထားတယ္။

တခ်ိန္တံုးက သာယာ ေပ်ာ္ရႊင္တာမ်ိဳးကို အခု စိတ္ဝင္စားမႈ ေလွ်ာ့လာမယ္။ အာရံုစိုက္ဘို႔ ခက္မယ္။ အေသးစိတ္ေတြ မမွတ္ႏိုင္၊ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်ဘို႔ပါ ခက္လာမယ္။ ဆိုးလာရင္ သတ္ေသခ်င္စိတ္ ဝင္တတ္ေသးတယ္။ အိပ္မေပ်ာ္သူက မေပ်ာ္၊ အအိပ္ မ်ားသူကမ်ား၊ အားအင္ကုန္ေန၊ အစာေျခတာ မေကာင္း၊ ဗိုက္ေအာင့္စတာေတြလဲ ျဖစ္တတ္တယ္။

စိတ္ေရာဂါ မဟုတ္ဘဲလဲ စိတ္က်တာမ်ိဳး ျဖစ္ေသးတယ္။ Mononucleosis ဗိုင္းရပ္စ္ပိုးဝင္တာ၊ လည္ပင္းၾကီး ေဟာ္မုန္း နည္းေရာဂါ ျဖစ္ခါစ။ ရုပ္ပိုင္း မက်န္းမာတာ၊ မ်ိဳးဗီဇ၊ ေဟာ္မုန္း၊ ေဆးဝါး၊ အသက္၊ ဦးေႏွာက္ခိုက္မိတာ၊ ရာသီဥတု နဲ႔ လူမႈဝန္းက်င္ေတြေၾကာင့္ ျဖစ္ေစႏိုင္တယ္။ ျမန္မာလူမ်ိဳးေတြ လက္ခံၾကတဲ့ ကံ-စိတ္-ဥတု-အာဟာရ ဆိုတာကို သက္ေသ ျပရာ ေရာက္ေနတယ္။

အမ်ိဳးခြဲ (၃) ခုရွိတယ္။
1. Major depression အဓိက-စိတ္က်ေရာဂါ၊ လကၡဏာေတြ ဆက္တိုက္ ၇ ရက္ ၂ ပါတ္ဆက္ျဖစ္တယ္။
2. Dysthymia သိပ္ေတာ့ မဆိုးပါ။ ဒါေပမဲ့ ၾကာတတ္တယ္။ အဓိကအမ်ိဳးအစားကုိ ေျပာင္းသြားႏိုင္တယ္။
3. Bipolar disorder (Manic depression) ရွားတယ္။ ျဖစ္တတ္တာမ်ိဳးေတြ ထပ္ျဖစ္တယ္။ Mania လာလိုက္၊ Depression လာလိုက္ျဖစ္တယ္။ နာတာရွည္တယ္။

Depressed cycle မွာ လကၡဏာေတြ အားလံုးလိုလို ျဖစ္မယ္။ Manic cycle မွာ ေတြးတာ၊ ဆံုးျဖတ္တာ၊ လူမႈေရး လုပ္တာမွာ ျပႆနာ ေပၚတတ္တယ္။ ဥပမာ မလုပ္သင့္တဲ့ စီးပြါးေရးလုပ္မယ္။ မျဖစ္သင့္တဲ့ လိင္ကိစၥ လုပ္မယ္။

အျပင္း-အေျပာ့ မတူၾကဘူး။ ေတာက္ေလွ်ာက္ စိတ္ဝမ္းနဲ၊ စိုးရိမ္၊ စိတ္ဆိုး၊ စိတ္တို၊ ဗလာဟင္းလင္း ဘာမွ မရွိသလိုခံစား၊ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ ကင္းမဲ့၊ အႏုတ္သေဘာသာျမင္၊ တန္ဘိုးမရွိဘူးထင္၊ ကူမဲ့သူကင္းမဲ့တယ္ထင္၊ အျပစ္ရွိေနတယ္ထင္၊ တခ်ိန္က ဝါသနာပါခဲ့တာ၊ လိင္စိတ္အပါအဝင္ ေပ်ာ္စရာမွန္သမွ် စိတ္မပါ၊ လူေတာမတိုးခ်င္၊ မိသားစုထဲမွာလဲ ကင္ကင္း ေနခ်င္၊ အိပ္မရ၊ မနက္အေစာၾကီးႏိုး၊ တခ်ိဳ႕မွာ အအိပ္ၾကီး၊ စားခ်င္ေသာက္ခ်င္စိတ္နည္း၊ လူကပိန္လာ၊ တခ်ိဳ႕ အစားမ်ား၊ လူကဝလာ၊ အားယုတ္၊ ခြန္အားမစိုက္ႏိုင္၊ လုပ္ရင္လဲ ေႏွးေကြး၊ ဆဲဆိုၾကိမ္းေမာင္း၊ ေသတာ-သတ္ေသခ်င္တာေတြး၊ သတ္ေသဘို႔ ၾကိဳးစား၊ ဂနာမျငိမ္၊ မတည္မျငိမ္၊ အာရံုစိုက္မရ၊ မွတ္သားမရ၊ ဆံုးျဖတ္မရ၊ ေခါင္းကိုက္တာ၊ အစာမေက်တာ၊ နာက်င္ေနတာေတြ ေဆးမတိုး။

Mania symptoms of manic depression
မသင့္ေတာ္ဘဲ စိတ္တက္ၾကြေန၊ မသင့္ေတာ္ဘဲ စိတ္တို-ေဒါသထြက္၊ အိပ္မရတာၾကာ၊ အိ္ပ္စရာ မလိုသလိုျဖစ္၊ အစစ္ မဟုတ္ဘဲ စြမ္းအားေတြ၊ အေရပါတာေတြ ရွိ-ျဖစ္ေနသလိုထင္၊ စကားေတြ လိုတာထက္ ပိုေျပာ၊ ေျပာတာလဲ က်ယ္က်ယ္ ေလာင္ေလာင္၊ ေတာင္စဥ္ေရမရ၊ ေတြးတာေတြ ျမန္လြန္းေန၊ လိင္စိတ္ေတြ လြန္ကဲေန၊ ခြန္အားေတြ တိုးလြန္းေန၊ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခပ္ညံ့ညံ့ေတြခ်ေန၊ လူေတာ-သူေတာမွာ မဖြယ္မရာျဖစ္ေန။

• ေယာက္်ားေတြမွာ ျဖစ္ရင္ အားအင္နည္း၊ စိတ္တို၊ ေဒါသၾကီး၊ သူမ်ားအျပစ္ရွာေန၊ အလုပ္မွာ အာရံုစိုက္မရ၊ အအိပ္ပ်က္၊ ေဆး-အရက္ကို မွီခိုခ်င္၊ သတ္ေသခ်င္စိတ္က ၄ ဆပို၊ ေဆးမကုသူ ပိုမ်ား၊
• အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ ျဖစ္ရင္ အသက္ငယ္စဥ္ျဖစ္၊ ပိုၾကာတတ္၊ ျပန္ျဖစ္တတ္၊ ရာသီဥတုလိုက္ျဖစ္၊ လကၡဏာ အဆန္းမ်ိဳးျဖစ္၊ ဥပမာ အစာမ်ားမ်ား စားခ်င္၊ လူကဝလာ၊ အခ်ိဳၾကိဳက္၊ ညေနပိုင္း ပိုဆိုး၊ အစားဒုကၡပို၊ စိုးရိမ္စိတ္ကဲ၊ မွီခိုတာမ်ား။ ေသြးမဆံုးမီ-ကာလ တာရွည္။ တခ်ိဳ႕မွာ ၁ဝ ႏွစ္ၾကာ။
• ဆယ္ေက်ာ္သက္ေတြမွာ ျဖစ္ရင္ စိတ္တို၊ လူငယ္ လႈတ္ရွားမႈေတြကို စိတ္မဝင္စား၊ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ ေျပာင္းလဲ၊ ဝက္ျခံပိုေပါက္၊ မူးယစ္ေဆးသံုး၊ လံုျခံဳစိတ္ခ်ရမႈကို သိပ္မစဥ္းစား၊ သတ္ေသခ်င္တာ ပိုကဲ၊
• Postpartum depression ကေလးဖြါးျပီးျဖစ္တဲ့ စိတ္က်ေရာဂါ။ ေမြးေမြးခ်င္း ငိုလဲမငို၊ အသက္လဲ မရွဴတဲ့ ကေလးကို Blue baby ေခၚတာနဲ႔ ဆက္ျပီး၊ ကေလးေမြးျပီး ၂ ပါတ္အတြင္းေလာက္ မေအမွာ ဝမ္းသာလိုက္၊ ဝမ္းနဲလိုက္ ျဖစ္တာကို Baby blue ေခၚတယ္။ ျဖစ္လဲခဏပါ။ တခ်ိဳ႕ၾက ေမြးျပီးနဲနဲၾကာမွ သားဦး ဟုတ္ဟုတ္-မဟုတ္ဟုတ္ အဲလိုျဖစ္တယ္။ တခ်ိဳ႕က ၃ လအတြင္း နဲနဲပိုဆိုးတာ ျဖစ္တယ္။ မရွိတဲ့ အသံ-ရုပ္ ၾကားတာ-ျမင္တာလဲ ျဖစ္တတ္တယ္။
• အမ်ိဳးထဲ တေယာက္မက ျဖစ္တတ္ေပမဲ့ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႔ ေျပာတာေတာ့ မဟုတ္ပါ။ ေသြးက်ေဆး၊ ကင္ဆာေဆး၊ အတက္ရပ္ေဆး၊ အျပင္းအထံ အနာသက္သာေဆး၊ ကိုယ္ဝန္တားေဆး၊ အရက္ျဖတ္ေဆး ေတြကလဲ ျဖစ္ေစတတ္တယ္။ အလိုလိုစိုးရိမ္စိတ္ကဲသူ၊ (ADHD) အာရံုစူးစိုက္မႈနည္းေရာဂါ၊ မူးယစ္ေဆးစြဲသူ၊ တခ်ိဳ႕ Schizophrenia ရွိသူေမြးရာပါ အဂၤါခ်ိဳ႕ယြင္းသူေတြမွာ ျဖစ္တာ လာေတြ႔ရေသးတယ္။ အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ ၂ ဆျဖစ္တယ္။ ဘာလို႔ဆိုတဲ့ အေၾကာင္းေတာ့ ရွာမရပါ။

ကုသနည္း (၃) နည္း
1. Antidepressant medications ေဆးဝါးနည္း၊
2. Psychotherapies စိတ္နဲ႔ကုသနည္း၊
3. Electroconvulsive therapy လွ်ပ္စစ္နဲ႔ကုနည္း၊

ေဆးဝါးမ်ား
• Selective serotonin reuptake inhibitors (SSRIs) ေဆး။ Fluoxetine (Prozac), Paroxetine (Paxil), Sertraline (Zoloft), Citalopram (Celexa), Fluvoxamine (Luvox), Escitalopram (Lexapro) ေဆးေတြက ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳး နဲတယ္။ ပ်ိဳ႕၊ ဝမ္းပ်က္၊ စိတ္တို၊ အိပ္မေပ်ာ္တာ နဲ႔ ေခါင္းကိုက္တာ ေလာက္သာ ျဖစ္တယ္။ တခ်ိဳ႕မွာေတာ့ လိင္စိတ္နည္း၊ လိင္စိတ္ျပည့္ဝတာ ေႏွး-မျဖစ္၊ တခ်ိဳ႕လက္တံုတယ္။
• Venlafaxine (Effexor), Duloxetine (Cymbalta) Desvenlafaxine (Pristiq) ေတြက သတၲိ ၂ မ်ိဳးရွိေဆးေတြ။
• Mirtazapine (Remeron) ေဆး၊
• တျခားဟာေတြလဲ ရွိတယ္။ Nefazodone (Serzone), Trazodone (Desyrel), Bupropion (Wellbutrin)
• Lithium (Eskalith, Lithobid), Valproate (Depakene, Depakote), Carbamazepine (Epitol, Tegretol), Lamotrigine (Lamictal) ေတြကလဲ စိတ္မူတည္ျငိမ္ေစတဲ့၊ အတက္သက္သာေဆးေတြျဖစ္တယ္။
• Certain antipsychotic medications, such as Ziprasidone (Geodon), Risperidone (Risperdal), Quetiapine (Seroquel), Aripiprazole (Abilify), Asenapine (Saphris), Paliperidone (Invega) တျခား စိတ္ေဆးေတြကိုလဲ စိတ္က်တာကို သံုးႏိုင္တယ္။
• Monoamine oxidase inhibitors (MAOIs) ေဆးေတြ။ Phenelzine (Nardil) နဲ႔ Tranylcypromine (Parnate)
• Tricyclic antidepressants (TCAs) ေဆးေတြ။ Tricyclic antidepressants are Amitriptyline (Elavil), Protriptyline (Vivactil), Desipramine (Norpramin), Nortriptyline (Aventyl, Pamelor), Imipramine (Tofranil), Trimipramine (Surmontil), Perphenazine (Triavil)
• Tetracyclics ေဆးေတြ။ Maprotiline (Ludiomil) Mirtazapine (Remeron)
• Diazepam (Valium), Alprazolam (Xanax), Lorazepam (Ativan) ေတြက စိတ္က်တာ ကုဘို႔ေတာ့ မဟုတ္ပါ။ တခါတေလ တြဲေပးရေသးတယ္။
• Antidepressants ေဆးေတြကို သက္သာလာရင္ တျဖးေျဖး ေလွ်ာ့ေပးတယ္။ ရုတ္တရက္ ရပ္မျပစ္ရပါ။
• SSRI ေဆးေတြေၾကာင့္ က်ားေရာ မပါ လိင္စိတ္ နည္းတတ္တယ္။ ေယာက္်ားေတြ သုတ္မလႊတ္ႏိုင္၊ မိန္းမေတြ မျပီးစီးျဖစ္တယ္။ လိုအပ္ရင္ ေဆးပမာဏ ေလွ်ာ့ခ်ေပးမယ္။ Viagra ေဆးေပးတာ သက္သာတာ ေတြ႔ရတယ္။ တခ်ိဳ႕ကို ေဆးအမ်ိဳးအစား ေျပာင္းေပတယ္။ Bupropion, Mirtazapine, Duloxetine ေဆးေတြက အဲလို မျဖစ္ေစဘူး။ တခ်ိဳ႕ကို Buspirone ေဆးေပးတယ္။

Electroconvulsive therapy (ECT) လွ်ပ္စစ္နဲ႔ကုနည္း၊
လွ်ပ္စစ္ကို ထိန္းျပီး တက္ေစအာင္ လုပ္ေပးတာျဖစ္ပါတယ္။ ECT နည္းကို ေဆးမတိုးသူေတြ၊ ဆိုးဆိုးဝါးဝါးျဖစ္သူေတြ၊ ကိုယ့္ကိုယ္ကို သတ္ေသဘို႔ အလားအလာ မ်ားေနသူေတြအတြက္ လုပ္ပါတယ္။ တခ်ိဳ႕ကို ၂ဝ-၉ဝ စကၠန္႔ၾကာ လုပ္တယ္။

Psychotherapies စိတ္နဲ႔ကုသနည္း၊ နည္းအမ်ိဳးမ်ိဳးသံုးတယ္။ Talking therapies နဲ႔ Cognitive/behavioral therapies ရွိတယ္။ ဆိုးတဲ့အဆင့္ရွိသူေတြကို (ECT) လွ်ပ္စစ္နဲ႔ Psychotherapy စိတ္ကုနည္း တြဲလုပ္သင့္တယ္။ အခ်ိန္ယူ ကုသဘို႔ လိုတယ္။

စိတ္က်ေရာဂါကို အားနည္းလို႔ ျဖစ္တာထင္တာ မမွန္ပါ။ အလိုလို ေပ်ာက္သြားမယ္ ထင္တာလဲ မွားတယ္။ ပညာတတ္-စာတတ္ေတြ မျဖစ္ဘူးထင္တာလဲ လြဲတယ္။ ရုပ္ပိုင္းခ်ိဳ႕တဲ့သူေတြလဲ ျဖစ္တာဘဲ။ သတ္ေသခ်င္သူေတြဟာ ထင္ေပၚေအာင္ လုပ္တယ္လို႔ထင္တာ မဟုတ္ပါ။ တခ်ိဳ႕လူမ်ိဳးေတြမွာ မျဖစ္ဘူး ထင္တာ၊ စိတ္ေဆးေတြက စြဲတတ္တယ္ထင္တာ၊ စိတ္ေဆး တခုထဲနဲ႔ ရမယ္ထင္တာေတြ မမွန္ပါ။ စိတ္ဆိုေပမဲ့ အာရံုေၾကာ (ဆဲလ္) ေတြ ဆက္သြယ္မႈျပဳရာမွာ အသံုးဝင္တဲ့ ဦးေႏွာက္ထဲက Neurotransmitters ဆိုတာေတြ ခ်ိဳ႕ယြင္းလာတေၾကာင့္ ျဖစ္တာသိလာရတယ္။

အစားအစာ မွ်တ-ျပည့္စေအာင္ စားပါ။ (ေဖါလစ္အက္စစ္) ေသာက္ပါ။ အနားယူပါ။ အလားတူ ျဖစ္ေနသူေတြနဲ႔ တြဲျပီး တိုးတက္လာေအာင္ ၾကိဳးစားပါ။ ကိုယ္လက္ ေလ့က်င့္ခန္း လုပ္ပါ။ ဘဝနဲ႔ဆိုင္တဲ့ ဆံုးျဖတ္ခ်က္မ်ိဳးေတြ မခ်ပါနဲ႔အံုး။ ခံစားေနရတာေတြကုိ သူငယ္ခ်င္း စသူကို ရင္ဖြင့္ပါ။ စာ-ကဗ်ာ ျဖစ္ျဖစ္ေရးပါ။ ေမးတဲ့သူ စာရွည္ရွည္ေရး ေမးတာ ေကာင္းတယ္။ ေဆးေသျခာကုပါ။ ေပ်ာက္ပါလိမ့္မယ္။ ကိုယ္က ခ်ထားခဲ့တာကို ျပန္တင္လိုက္ပါ။ မေလးလြန္းပါ။

Depression (4) စိတ္က်ေရာဂါ ကမာၻမွာ http://doctortintswe.blogspot.com/2014/11/depression-4.html
Depression (3) စိတ္က်ျခင္း http://doctortintswe.blogspot.com/2014/11/depression-3.html
Depression (2) ပုထုဇၨေနာ http://doctortintswe.blogspot.com/2014/11/depression-2.html
Depression (1) စိတ္က်ေရာဂါ http://doctortintswe.blogspot.com/2014/11/depression-1.html

Dr. တင့္ေဆြ